Obowiązek tworzenia ZFŚS przez pracodawcę, u którego powstał związek zawodowy

Czy nowo powstały związek zawodowy może wymusić na pracodawcy, którego regulamin wynagradzania przewiduje, że firma nie tworzy funduszu świadczeń socjalnych, jego utworzenie? Czy pracodawca miał obowiązek wypłacać pracownikom świadczenie urlopowe, skoro postanowienie regulaminu stanowiło jedynie o nietworzeniu zakładowego funduszu świadczeń socjalnych?

Powstanie organizacji związkowej w zakładzie pracy może wywrzeć wpływ na powinności pracodawcy w zakresie działalności socjalnej, lecz wiele zależy w tym względzie od obowiązujących w zakładzie regulacji.

Powyższe potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 stycznia 2010 r. (sygn. akt I PK 135/09, OSNP 2011/13-14/173) uznając w jego uzasadnieniu, że sam fakt powstania nowej organizacji związkowej nie pozbawia znaczenia prawnego regulaminu prawidłowo uzgodnionego z działającymi zakładowymi organizacjami związkowymi. W tym samym tonie Sąd Najwyższy wypowiedział się wcześniej w wyroku z dnia 7 grudnia 2005 r. (sygn. akt III PK 29/04, OSNP 2006/21-22/319) podnosząc, że regulaminy wynagradzania oraz pracy ustalone i wprowadzone w życie zgodnie z przepisami przed powstaniem u pracodawcy związków zawodowych nie wymagają późniejszego ponownego uzgodnienia z tymi organizacjami, gdyż nie utraciły mocy wiążącej w związku z rozpoczęciem działania u pracodawcy zakładowych organizacji związkowych.

W efekcie do czasu zmiany obowiązujących w zakładzie przepisów płacowych, co będzie wymagało zgody organizacji związkowej, postanowienie regulaminu wynagradzania w zakresie, w jakim wyłącza obowiązek tworzenia funduszu pozostaje obowiązujące. Zmiana jest bowiem możliwa jedynie przez wykreślenie z regulaminu wynagradzania postanowienia dotyczącego nietworzenia funduszu socjalnego.

Świadczenie urlopowe może być wypłacane wyłącznie przez pracodawców zatrudniających według stanu na dzień 1 stycznia danego roku mniej niż 20 pracowników w przeliczeniu na pełne etaty. Tak stanowi art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (Dz. U. z 2012 r. poz. 592 z późn. zm.), dalej ustawy. Tacy pracodawcy mogą według wyboru tworzyć fundusz socjalny lub wypłacać świadczenie urlopowe, względnie zwolnić się z obu tych obowiązków. Małe firmy, które nie są objęte układem zbiorowym pracy i nie mają obowiązku wydania regulaminu wynagradzania muszą przekazywać informację o nietworzeniu Funduszu i niewypłacaniu świadczenia urlopowego pracownikom co roku, najpóźniej do końca stycznia w przyjęty na potrzeby zakładu sposób (art. 3 ust. 3a ustawy). Większe zakłady, które zatrudniają co najmniej 20 pracowników, ale nadal mniej niż 20 w przeliczeniu na pełne etaty, postanowienie w sprawie nietworzenia funduszu i niewypłacania świadczenia urlopowego zawierają w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie wynagradzania. W razie braku organizacji związkowych uzgadniają treść regulaminu w tej sprawie z pracownikiem wybranym przez załogę do reprezentowania jej interesów (art. 3 ust. 3b ustawy).

Większe firmy, które zatrudniają według stanu na dzień 1 stycznia danego roku co najmniej 20 pracowników w przeliczeniu na pełne etaty mają ograniczony wybór, który sprowadza się do podjęcia decyzji o tworzeniu lub nietworzeniu funduszu socjalnego, przy czym ta druga musi znaleźć swój wyraz w treści układu zbiorowego lub regulaminu wynagradzania. Postanowienie w tej sprawie uzgadnia się z przedstawicielami zakładowych organizacji związkowych, a w razie ich braku z pracownikiem wybranym przez załogę do reprezentowania jej interesów (art. 3 ust. 1 w związku z art. 4 ust. 2 i 3 ustawy).

W praktyce oznacza to, że decydujące znaczenie będzie miała liczba pracowników i wymiar etatów na dzień 1 stycznia danego roku. Jeśli jest lub była ona niższa niż 20 osób w przeliczeniu na pełne etaty, brak zapisu o niewypłacaniu świadczenia urlopowego powoduje, że związki zawodowe mają roszczenie o wypłatę zaległych kwot. Jest jednak mało prawdopodobne, by w tak małej firmie utworzyła się zakładowa organizacja związkowa. Najprawdopodobniej załoga zakładu jest liczniejsza i przekracza 20 osób w przeliczeniu na pełne etaty. W takim zaś przypadku nie było potrzeby wprowadzenia do regulaminu wynagradzania postanowienia o niewypłacaniu świadczenia urlopowego, skoro może być ono wypłacane tylko przez zakłady nieprzekraczające omawianego progu zatrudnienia.

W firmie zatrudniającej 30 osób w przeliczeniu na pełne etaty, zgodnie z regulaminem wynagradzania podpisanym przez przedstawiciela pracowników, od kilku lat nie tworzy się funduszu świadczeń socjalnych. Firma nie wypłaca też świadczenia urlopowego (pomimo że w regulaminie nie ma zapisu o niewypłacaniu tego świadczenia).

Zgodnie z przepisami ustawy firma nie ma możliwości wypłacania świadczenia urlopowego, a jedynie ma wybór między tworzeniem lub nietworzeniem funduszu socjalnego. Fakt, iż treść regulaminu wynagradzania została wprowadzona, zgodnie z prawem, przed powstaniem zakładowej organizacji związkowej powoduje, że związki zawodowe nie mają możliwości zmuszenia pracodawcy do utworzenia funduszu. Nic nie stoi na przeszkodzie aby związek wystąpił z propozycją takiej zmiany. Pracodawca nie będzie nią jednak związany.